Nederlands Gereformeerde Kerk Culemborg

Het gebouw van De Nederlands Gereformeerde Kerk is gebouwd als synagoge en dateert van 1868. De joodse gemeente in Culemborg groeide eind 19e eeuw tot zo’n 200 leden. Dit maakte de bouw van een gebedshuis noodzakelijk. De synagoge is in neogothische stijl gebouwd. Kenmerkend zijn de pinakels en spitsboogramen. De oude synagoge, gehuisvest in een abdij vlak naast de nieuwe synagoge werd verbouwd tot mikwe (badhuis) en godsdienstschool. Al deze joodse instellingen zorgden ervoor dat de straat waaraan zij lagen al snel bekend werd als Jodenkerkstraat, een naam die het nog altijd heeft.


Er zijn diverse kenmerken van de kerk die herinneren aan de voormalige synagoge. Zoals alle synagogen is ook dit gebouw naar het oosten (Jeruzalem) gericht. Boven de hoofdingang van de kerk is de hebreeuwse tekst van Jes. 56:7 aangebracht die vertaald luidt: “Want mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volken.” Links en rechts van de ingang zijn in de gevel twee gedenkstenen ingemetseld.

Aan de binnenkant van de kerk is nog altijd de nis zichtbaar waarin de Torarollen werden opgeborgen (bij de huidige preekstoel). Volgens joods gebruik bevindt deze zich altijd tegen of in de muur, die de richting van de tempel in Jeruzalem aangeeft. Aan de westzijde van de kerk bevindt zich een een galerij, die speciaal bedoeld was voor de vrouwen van de gemeente. In het midden van de synagoge stond een verhoogd platform, de zogenaamde bima, van waaraf de synagogedienst werd geleid en waarop de Tora werd gelezen.
Hoewel de gemeente al sterk in omvang was gedaald, heeft de synagoge tot de eerste oorlogsjaren dienst gedaan. Gedurende de bezetting werd het merendeel van de joodse inwoners van Culemborg gedeporteerd en in de kampen om het leven gebracht. Een tiental joden dook onder en overleefde de bezetting. De synagoge werd door de Duitsers als stal gebruikt; wat er met het interieur is gebeurd is niet bekend. Na de oorlog waren er slechts 14 overlevenden, zodat de gemeente moest worden opgeheven.